ءتىل مەن داستۇردەن كەيىن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى كورنەكىلەندىرەتىن نارسەنىڭ ءبىرى – تاعام مادەنيەتى. قازاقتىڭ قازى-قارتاسى، ەت پەن قىمىزى، وزبەكتىڭ پالاۋى، گرۋزيندەردىڭ ءحاچاپۋريى، يتاليالىقتاردىڭ سپاگەتتيى دەپ ايرىقشا اتايتىنىمىز سودان.
الەم ءبىر تۇلعالانىپ، ادامزاتتىڭ مادەنيەت ءاۋىس-تۇيىسى كۇشەيگەن قازىرگى تاڭدا قاي ەلدە، قاي قالادا جۇرسەڭ دە، قالاعان تاعامىڭدى جەۋگە مۇمكىندىك بار. اسىرەسە، كوپ ەلدىڭ مادەنيەتىن توعىستىرعان كوپۇلتتى مەملەكەت قازاقستاننىڭ ەلورداسى نۇر-سۇلتاندا تاماقتىڭ ءتۇر-تۇرى تابىلادى. شاعىن كافەلەردەن باستاپ ءىرى رەستوراندارعا دەيىن سان ءتۇرلى تاماقتىڭ ءتىزىمىن سامساتىپ ءتىزىپ تاستاعان. قالتاڭ كوتەرسە، قالاعانىڭدى جەپ، تابەتىڭ تارتقاندى ىشۋگە مۇمكىندىك بار. دەيتۇرعانمەن، قازاقستاننىڭ كوپ وڭىرىندە سول تاماقتاردىڭ ءتىزىمى ىلعي ورىسشا نەمەسە قاي ەلدىڭ ازاماتى اشقان اسحانا بولسا، سول ەلدىڭ اتاۋى بويىنشا جازىلاتىنى قىنجىلتادى. قازاقشا اتاۋى جوق بولسا ءبىر ءسارى، قازاقشاسىن قايىرىپ قويىپ، پالاۋدى – پلوۆ، بوتقانى – كاشا، كۇرىشتى – ريس، ىرىمشىكتى – سىر، توقاشتى – لەپوشكا، سورپا مەن سۇيىق تاعامدى سۋپ دەپ سوعا بەرۋ ءقازىر ۇردىسكە اينالعان.
جاقىندا دوسىم ەكەۋمىز ءبىر اسحاناعا تۇسكى اسقا كىردىك. قوجايىن، اسپازىنان باستاپ داياشىلارىنا دەيىن قازاق. «نە ىشەسىز، نە جەيسىز؟» دەپ بايەك بولعان داياشىلار قولىمىزعا ورىسشا اس ءمازىرىن ۇستاتتى. قازاقشاسىن سۇراپ ەدىك، جوق بولىپ شىقتى. سونىمەن تىم قۇرىسا «نان سۇراپ جەيتىن ورىسشامىز جوق» دوسىم ەكەۋمىز فوتوسىنا قاراپ تاماققا تاپسىرىس بەردىك. ازدان كەيىن «سىزدەردىڭ ءمانپارلارىڭىز دايىن» دەپ ەكى كەسە استى الدىمىزعا قويدى. ءمانپار دەگەن، اتىنا قاراپ باسقا ءبىر تاعام شىعار دەسەم، قازاقتىڭ كادىمگى جۇلما كوجەسى. وسىدان كەيىن اسحاناعا كىرسەم، اس مازىرىنە نازار اۋداراتىن بولدىم. سونداعى ءبىر بايقاعانىم، كوپ ءدامحانادا ءمانپار دەگەن اتاۋ ورنىعىپ بولعان. ءبىراق «بۇل قاي ۇلتتىڭ تىلىنەن كەلگەن اتاۋ؟» دەپ سۇراساڭ، ەشكىم بىلمەيدى. ءمانپار – جۇڭگو تىلىنەن كەلگەن. الدىمەن كوجە-قاتىعىن قۋىرىپ، ودان سوڭ ونىڭ ۇستىنە سۋ قۇيىپ، وعان جالپاقتاپ سوزىلعان قامىردى ءۇزىپ سالاتىن تاماقتى قىتايلار تاڭفان، ءمانپار دەپ اتاسا، قازاق ونى جۇلما كوجە دەپ اتاعان.
قازاق تاعامدارىنىڭ ىشىندە كوجەنىڭ ءتۇرى كوپ. ايتالىق، كەسپە كوجە، جۇلما كوجە، قارا كوجە، سالما كوجە، قولداما (بارماق) كوجە، تارى كوجە، ءسۇت كوجە، بيداي كوجە، قوناق كوجە سياقتى ون شاقتى ءتۇرى بار. ەندەشە ءوز تىلىمىزدە اتاۋى بار تاعامدى ءوزىمىز مۇلدە تۇسىنبەيتىن تىلمەن «تەرگەپ» نەمىز بار؟!
بەلگىلى ءبىر زات اتاۋىنىڭ ءبىر ۇلت تىلىندە بولماۋى، ونىڭ سول ۇلتتىڭ تۇرمىسىمەن قاتىسى جوقتىعىنىڭ، ياعني ءوندىرىس-تۇرمىسىندا قولدانىلماعانىنىڭ دالەلى دەسەك، ەڭ قاراپايىم تاماق ءتۇرى سانالاتىن كوجەنىڭ اتىن دا كورشىدەن كوشىرسەك، باسقالار دا «قازاقتا ەت پەن سۇتتەن باسقا تاماق جوق» دەگەن ۇعىم قالىپتاستىرماي ما؟ تەك ءمانپار عانا ەمەس، قىتايدىڭ داپانجي، گويرۋ لاعمان دەگەن سياقتى اتاۋلارى الدىمەن «قىتايسكيي كافەلەرگە» كەلىپ، ودان كەيىن بۇكىل قازاق تىلىنە قاراي دەندەپ كىرىپ بارا جاتقانى بايقالادى. بۇل تاعام اتتارى بىزگە تاڭسىق كورىنگەنىمەن، باسپا-باس اۋدارساڭ، داپانجي – جۋان تاباقتاعى تاۋىق ەتى، گويرۋ لاعمان – ەتپەن قۋىرىلعان لاعمان دەگەن ءسوز. مۇنى قازاقشا تورەتاباق تاۋىق ەتى، قۋىرداق لاعمان دەپ الساق، ۇعىمعا دا، تىلگە دە جەڭىل شىعار ەدى عوي. ءبىراق وعان نازار اۋدارىپ، «مىنانىڭ قازاقشاسى قالاي؟» دەپ ەشكىم سۇراپ جاتپاعان سوڭ، بىرەۋ ورەسى جەتپەي سولاي جازسا، ەندى بىرەۋلەر ادەيى سولاي جازۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل بىلاي قاراعاندا جاي ءىس سياقتانعانىمەن، ءتۇبىن قۋعاندا، قازاق ءتىلىن قورعاپ، قولدايتىن، اتاۋ-تەرميندەرىن قاداعالاپ وتىراتىن قۇزىرلى ورىنداردىڭ جوقتىعىن، بولسا دا قازاق تىلىنە قۇلىقسىزدىعىن تۇسىندىرەدى. ماسەلەن، كورشى ەل قىتايدا اتاۋ-تەرميندەردى ارناعا ءتۇسىرىپ، قاداعالاپ وتىراتىن ءتىل-جازۋ كوميتەتى بار. بۇل مەكەمە اتاۋلاردىڭ بىرىزدىلىگىنە، دۇرىس جازىلۋىنا نازار اۋدارۋىمەن قاتار، ەل ىشىندە قولدانىلاتىن ونىمدەرگە (سونىڭ ىشىندە اس ءمازىرى دە بار) جۇڭگو تىلىندەگى سىلتەمەسىن، ءسوزسىز، جازۋدى تالاپ ەتەدى. ايتقاندى اتقارماسا، اقشالاي ايىپ سالىپ، زاڭدى تۇردە ءبىر شارا قولدانادى. ال بىزدەگى تىلدەردى دامىتۋ جونىندەگى باسقارما وسىلاي ىستەپ وتىر ما؟ كوشە بويىنداعى دۇكەندەردىڭ اتىنان باستاپ اسحاناداعى اس مازىرىنە دەيىن اركىم ءوز قالاعانىنشا جازىپ الاتىنىنا قاراپ، وسى ەلدە ءتىل قىزمەتىمەن اينالىساتىن مەكەمە جوق شىعار دەگەن ويعا كەلەسىڭ. «قازاق ءتىلىن دامىتايىق، ءبارىمىز قازاقشا سويلەيىك» دەپ داۋرىققانىمىزبەن، اتاۋلاردىڭ كوبى، كەرەك دەسەڭىز، ىشەتىن تاماعىڭا دەيىن ورىسشا نەمەسە قىتايشا ايتىلىپ، ونى قازاقشا ارىپتەرمەن تاڭبالاپ جۇرسەك، ءتىل قالاي تۇلەيدى؟ ۇلت قالاي داميدى؟
ايتپاقشى، تەرميندەر توپتاماسىندا اس ءمازىرىن «تابلدوت، ءمازىر ءتۇرى» دەپ تۇراقتاندىرىپتى. بۇل ارادا مامانداردىڭ «اس ءمازىرى» دەگەن اتاۋدان نەگە قاشقانىن، ورىس تىلىنە فرانسۋز تىلىنەن اۋىسقان تابلدوتتى نەگە تىقپالاپ وتىرعانىن تۇسىنبەدىك. دەمەك، تاماققا قاتىستى تەرميندەردىڭ دە تەكتەيتىن تۇسى كوپ.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
