تايىر بەلگىباي ۇلىنىڭ كۇيى – "اقارال"
تايىر بەلگىباي ۇلى قاحىندا
التاي شەرتپەسىنىڭ تۇپ-توركىنى التايداعى اباق-كەرەي رۋىنىڭ كۇيشىلەرى قۇلبي، سايىپجامال، قارا وسپاننىڭ اعزامى، التىنباي قاتارلى كۇيشى-ورىنداۋشىلار جالعاعان حالىق كۇيلەرى مەن بەيسەنبى دونەنباي (1803-1872) ، مۇكەي (1854-1916) كۇيلەرى ەدى. بەيسەنبى كۇيلەرى التاي شەرتپەسىنىڭ شىرقاۋ شەگى. التاي كۇيشىلىك كەرۋەنىن تايىر بەلگىباي، داۋلەت حالىق ۇلى، تۇرسىن كادەي ۇلى سىندى كۇي سۇيەر قاۋىمعا كەڭىنەن تانىمال كۇيشىلەر جالعادى. قاي-قايسىسىنا ۇڭىلسەڭىزدە تۇنىپ تۇرگان دارىن. كۇي عۇمىرلارى ۇرپاققا ۇلگى. وسى ورايدا “اق ارال” دەپ كۇي تارتىپ، ءبىر كۇيىمەن حالىق جۇرەگىندە وشپەس ساۋلە بولعان كۇيشى ، سازگەر تايىر بەلگىباي ۇلى (1921-1984) جايلى تولىعىراق تانىستىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
تايىر بەلگىباي ۇلى 1921 جىلى ناۋرىزدا جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ التاي ايماعىنداعى ەرتىس وزەنىنىڭ اقارال دەگەن جەرىندە كەدەي مالشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. ارعى تەگى ون ەكى اتا اباق-كەرەيدىڭ ءبىرى بولعان جانتەكەيدىڭ تاسبيكە رۋىنىڭ اقشا اتاسىناڭ ىشىندەگى بايعۇت دەيتىن كىشى اتادان تاراعان. اكەسى بەلگىباي قاراپايىم مالشى بولسادا بىرەن-ساران حالىق كۇيلەرىنىڭ باسىن قايىراتىن بوعان دەيدى ەسكىنىڭ كوزىن كورگەن اۋىل قارتتارى. تايىر شەشەدەن بەس جاستا، اكەدەن توعىز جاستا جەتىم قالىپ، اعاسى ءجۇمادىل مەن جەڭگەسى زاعيلانىڭ قولىندا ەر جەتەدى. جۇمادىلدەن كەيىنگى ەكى اعاسىن 1944 جىلى كازىرگى قىزىلتاس اۋىلىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جەرىنەن گو مين داڭ（قىتايداعى سايااسي پارتيا） اسكەرلەرى جەتى اداممەن بىرگە جازىقسىز اتىپ ولتىرگەن. تاعدىر تالكەگىن ابدەن كورىپ، جەتىمدىك پەن جوقشىلىق قوس وكپەسىنەن قىسىپ، بۇعاناسى قاتپاعان بالا قابىرعاسى قايسىپ، اۋىر ەڭبەككە جەگىلەدى. تاس قوپارىپ، قۇم ەكشەپ، التىن شايقادى. قوي سوڭىندا دا ءجۇردى. كۇي دەسە كوڭىلى بۇزىلىپ، ءان دەسە الاعىزىپ تۇراتىن البىرت جاس ءومىردىڭ تاۋقىمەتىن كورسە دە ساليقالى ونەرگە دەگەن ىستىق ىقىلاسىن ءبىر ساتكە سۋىتپادى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سولاي بولىپ قالا بەردى.
باقىتحان تاعاي ۇلى “ كۇيشىنى ەسكە الۋ” ەسسەسىندە تايىردىڭ مىنا سوزدەرىن كەلتىرەدى: “ شەشەمنىڭ اعاسى نۇرتازا كۇيشى ەدى. مەنىڭ تورت-بەس جاسىمدا الدىنا الىپ دومبىرا شەرتەدى ەكەن. كەيىننەن دومبىرا پەرنەسىن ءوزى باسىپ، قاعىسىن ماعان شەرتكىزەتىن. سول كەزدە قۇلاعىم دومبىراعا ءۇيىر بولىپ، حالىق كۇيلەرى قانىما سىڭگەندەي بولدى. كۇيشىلىك ماعان ناعاشىمنان دارىعان”. كەيىننەن تۇركياعا قونىس اۋدارعان نۇرتازانىڭ تايىرعا جىبەرگەن ءۇنتاسپاسىنان ونىڭ شەبەر كۇيشى جانە سوزگە شەشەن ادام ەكەنىن ۇعىنۋعا بولادى. بالا تايىر قولىنا دومبىرا ۇستاعان سوڭ، ەل اراسىندا تارتىلاتىن حالىق كۇيلەردى بىر-بىرلەپ يگەرە باستايدى. اۋىل اراسىنداعى توي-تومالاق، ويىن-ساۋىققا قاتىسىپ بالا دومبىراشى اتانىپ، جۇرت نازارىنا ىلىگەدى. ونەرلىنى توبەسىنە كوتەرەتىن دانا حالىق ونى جەتىم دەپ شەتكە قاقپادى. قايتا “كۇي تارتساڭ بەلگىبايدىڭ تايىرىنشا تارت”دەپ تامساندى.
حالىقتان العان العىسى مەن باتاسى جاس كۇيشىنىڭ ەسىكتەگى باسىن تورگە سۇيرەيدى. 1950 جىلى ءساتتى ءتۇسىپ التاي ايماعىنىڭ فيلارمونياسى（مۇنداي مەكەمەلەردى قىتايدا ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسى دەپ اتاعان ） جۇمىسقا شاقىرادى. وندا حالىق كۇيلەرىن زەرتتەۋشى، ورىنداۋشى ءارى ۇيرەتۋشى بولىپ ءجۇمىس ىستەدى. ول وسى مەكەمەدە مىندەتىن تولىق ورىنداي ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ باسقا قىرىندا باتىل كورسەتە ءبىلدى. وعان دالەل، 1954 جىلى قىتايداعى قازاقتار ومىرىنەن تۇسىرىلگەن تۇڭگىش “قاسەن ء-جاميلا” كوركەم فيلىمىندە نەگىزگى كەيىپكەردىڭ ءبىرى جاقان بەينەسىن ءساتتى سومدايدى. سونىمەن قاتار، رەجيسسەردىڭ ۇسىنىسىمەن كينوعا ساۋندترەك كۇي جاسايدى. نەگىزگى كەيىپكەرلەر قاسەن مەن ءجاميلانىڭ ماحاببات ءۇشىن ەلىن تاستاپ، ەركىندىكتى اڭساپ ات ۇستىندە كەتىپ كەتىپ بارا جاتقان كورىنىستەرىندە تاكەڭنىڭ “سال كۇرەڭ” كۇيى توگىلىپ تۇرادى. كۇيشى 1955 جىلى ىلە وبىلىستىق ءان-بي ۇيىرمەسىنە اۋىسادى. جاڭا ورتا ونىڭ ونەر ءورىسىنىڭ كەڭەيۋىنە مۇمكىندىك بەرەلى. ونەر جولىنداعى دوستارى كوبەيىپ، بويىنداعى بۇىرقانعان تالانتىن سول جانداردىڭ سارابىنا سالادى. كۇيشىلىگى شىڭدالادى. 1956 جىلى ءساتى ءتۇسىپ شىڭجان كوركەم-ونەرشىلەر قۇرامىمەن ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنە كونسەرتتىك ساپاردا ەكى ايداي بولىپ قايتتى. الماتى ساحناسىندا دينا نۇرپەيسوۆانىڭ “ اسەم قوڭىرى” مەن ءوزىنىڭ “ جاڭا شابىت” كۇيىن ورىنداعان. بۇل تۇرالى “سوسياليستىك قازاقستان” گازەتى جازعان. ساپارعا كەلگەن ۇجىمنىڭ جاستارىن ايگىلى مۇحتار اۋەزوۆ قابىلداعان كەزدە تايىر بەلگىباي ۇلى مەن دانەش راقىش ۇلىنىڭ اتى-جوندەرىن سۇراپ ءوز ەستەلىگىنە قالدىرعان ەكەن. تاكەڭ ونەرىنە ءدان ريزا بولعان اكادەميك احمەت جۇبانوۆ ءوز قولىمەن دومبىرا سيعا تارتىپ، قوناق جايلىلىقپەن شىعارىپ سالىپتى. وكىنىشتىسى، ونەر الاپتارىنىڭ اراسىندا قانداي انگىمەلەردىڭ ايتىلىپ، قاينداي كۇيلەردىڭ تارتىلعانى تۋرالى دەرەك تابا المادىق. كۇيشى ءومىرىنىڭ ءدال وسى ءتۇسى قۋانىش پەن مەرەيگە تولىپ، جانىنا شۋاق سيلاعان ەدى. اق كوڭىل اۋىلداستارى وسىلاردى وزدەرىنىڭ جەتكەن جەتىستىگىنە بالاپ، ءالى كۇنگە ماقتانىشپەن ەسكە الىپ وتىرادى. ەندى ول ەلگە ورالىسىمەن كوكەيىنە جيعان-تەرگەنىن سارالاپ، “ جاڭا شىبىت” دەپ كۇي شىعاردى. وسى بويىنداعى جاڭا شابىتپەن ونەردىڭ جاڭا بەلەسىن باعىندىرۋعا مىقتاپ كىرىسكەن ەدى.
اتاق داڭقى شار تاراپقا تاراپ جاتقان وسى تۇستا، سارى تابان كۇيشىنىڭ ونەرى مەن بەدەلىنە قىزعانىشپەن قارايتىن كۇنشىلدەردە اتقا قوعان ەدى. ولار ءدال سول كەزدەگى قوعامدىق ءتۇرلى-تۇستى ساياسي قوزعالىستاردى يكەمدى پايدالىنا ءبىلدى. 1961 جىلى اقپاندا سولاقاي ساياسات تاكەڭدى “ۇلتشىل” دەپ ايىپتاپ باقىلاۋعا الادى. 1962 جىلى قىزىمەتتەن بوساتىلىپ تۋعان جەرى التايعا قايتارىلدى. مىنە ەندى، كۇيشىنىڭ 18 جىلعا سوزىلعان مالشىلىق ءومىرى سولاي باستالدى. بۇعان جاستايىنان ءومىردىڭ ىستىعى مەن سۋىعىن بىردەي كورىپ، قۇرىشتاي شىڭدالعان اعامىز جاسىمادى. ەڭسەسىندە تۇسىرمەستەن:
التايدىڭ اسقارىندا قوي باعامىن،
جۇمسادىم حالىق ءۇشىن بويدا بارىن.
تاياقتى دومبىرا عىپ تاۋ باسىندا،
كارى دوس كۇي تۋرالى تولعانامىن”- دەپ جار سالدى.
ناعىز باتىر جاۋ تاڭدامايدى دەگەندەي، تاكەڭ قوي سوڭىندا جۇرسەدە كۇيشى دومبىراسىنان كۇيلەر تاسقىنداي بەردى. “ەكپىن” “بەل كۇرەڭ” “ ەڭبەك دۋمانى”، “ەڭبەك جارىسى”، “ششاڭجياڭ تولقىنى” كۇيلەرى دە وسى تۇستا تۋىندادى.
اراعا كوپ جىلدار سالىپ، 1980 جىلدار شاماسىندا جۇڭگو كوممۋنيستەر پارتياسىنىڭ 11-كەزەكتى وتىرىسىنان كەيىن وزىنە تاعىلعان جالادان اقتالىپ، قىزىمەتكە كايتا شاقىرىلىپ، جۋڭگو (جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اتاۋى) مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ شىڭجانداعى بولىمشەسىنە باستىق بولىپ تاعايىندالادى. ارادا كوپ وتپەي، 1982 جىلى ناۋرىزدا جۇڭگو استاناسى بەيجيڭ قالاسىنا ورتالىق حالىق راديوسىنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن بارادى. حالىق كۇيلەرى مەن ءوز كۇيلەرىن، جالپى 48 كۇي راديوعا جازىپ قالدىرادى. وسى جىلى ابرويمەن دەمالىسقا شىعادى. ەندى مىنە قۋلاشىن كەڭگە جازىپ كەمەلىنە تولعان شاعىندا كۇيشى 1984 جىلى ماۋسىمنىڭ 25 جىلى حالقىمەن ماڭگىلىككە حوشتاستى. ونەر اسپانىنان تاعى ءبىر جۇلدىز سونگەندەي كورىندى.
حالقىن كۇي مەن كوتەرىپ، ءان مەن الديلەگەن تايىر بەلگىباي ۇلى ارتىنا “اق ارال” باستاعان 23 كۇي مەن “اسپان كولىم قاناسىم” قاتارلى 12 ءان قالدىردى. ءوز قولىمەن تارتقان جۇزگە تارتا كۇيى راديونىڭ التىن قورىندا ساقتاۋلى. قازاق ەلىندە جارىق كورىپ جاتقان كۇي جيناقتارىندا دا تايىردىڭ تارتقان كۇيلەى مەن ءوز تۋىندىلارى ەنىپ وتىر. ءبىراق كۇيشى تۋرالى ءالى كۇنگە تولىق قاندى عىلىمي زەرتتەۋلەر بولماي وتىر. بولاشاقتا بولار دەپ ۇمىتتەنەمىز. تايىر كۇيلەرى تابيعاتپەن ەتەنە جاقىن. ومىردەن كورىپ-سەزىنگەندەرىن كۇي تىلىمەن شەبەر جەتەىزە بىلگەنى. كۇيلەرى از دا بولسا ساز. جاساندىلىعى مۇلدە جوق. تالعامپاز تۋىندىلار وي شالقىتادى. مىنەزى اشىق-جارقىن، انگىمەشىل، وتىرعان ورتاسىن تەك قۋانىشقا بولەگەن تاكەڭدى حالقى ۋمىتپاس...
ءماجىيت مەرەي
6alash ۇسىنادى
