«مونا ليزا»
ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءتورتىنشى كۋرسىنان سوڭ ستۋدەنتتەردى التى ايلىق پراكتيكاعا جىبەرگەن. تولەۋجاندى قاراعاندىعا ءبولىپتى. وبلىستىق گازەتءتىڭ رەداكسياسىنا بارىپ ءجۇز كورسەتىپ ءتىركەلگەن سوڭ، التى اي بويى قوناق ۇيدە جاتاتىن ەمەس، جاتاقحانا ىزدەستىرۋگە كىرىستى. رەداكسياداعى جىگىتتەردىڭ كومەگىمەن جان-جاققا تەلەفون شالىپ، اقىرى قالا شەءتىندەگى قۇرىلىسشىلار جاتاتىن ءۇش قاباتتى سامان ۇيدەن قۋىقتاي ءبىر بولمە تاپقان بولىستى. جۇگىن ارقالاپ، ءبىر بۋما كىتابىن قولتىقتاپ تولەۋجان الگى بولمەگە بارىپ ورنالاستى.
بولمەنى رەتكە كەلتىرىپ تازالاپ، شاڭىن ءسۇرءتىپ، جاتار ورنىن ىڭعايلاعان سوڭ، ادەتىنشە، توسەگىنىڭ تۇسىنا وزىمەن بىرگە الا كەلگەن «مونا ليزانى» ءىلىپ قويدى.
بۇل – لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ ايگىلى كارتيناسى بولاتىن. ارينە، ءتۇپنۇسقا دا، كوشىرمە دە ەمەس، كادىمگى البوم-كىتاپتان جىرتىپ الىنعان ەتەكتەي ءبىر پاراق-تى. سۋرەتتىڭ جان-جاعىن اق قاعازبەن جيەكتەپ، كاسەككە سالىپ اشەكەيلەپ جۇرگەن تولەۋجاننىڭ ءوزى ەدى...
ورتالىقتان شالعايدا، بەتباقدالانىڭ ءبىر قيىرىندا وسكەن تولەۋجان ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن بويدا وزگە الەمگە تاپ بولعانداي سەزىنىپ، وقۋ مەن توقۋدىڭ قىزىعىنا قۇنىعا دەن قويعان. شولدەن قايتقان جولاۋشىداي ءشولىركەپ بىردە-بىر لەكسيانى، قوسىمشا ساباق پەن سەمينارلاردى قۇر جىبەرمەي، كۇندىز-تۇنى كىتاپتان باس كوتەرمەي وقۋمەن بولدى. وزگە ستۋدەنتتەر كۇندەلىكتى وقۋ باعدارلاماسىنىڭ ءوزىن ازەر ۇلگەرىپ جاتسا، تولەۋجان وقۋلىقتىڭ سىرتىندا قانشاما تىڭ دۇنيەمەن تانىسىپ ءجۇردى... ەۋروپانىڭ سوناۋ انتيك داۋىرىنەن باستاپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى ءمۇيىزى قاراعايداي مىقتىلارىنىڭ ءبىرازىنىڭ باسىن شالدى. تۇگەل وقىپ يگەرمەسە دە، نەگىزگىلەءرىن، كەرەك-اۋ دەگەندەرىن قالىس قالدىرعان جوق. كوركەم ادەبيەتكە قوسا قوعامدىق عىلىمداردى، جالپى الەمدىك اقىل-وي مۇراسىن، تاريحىن قوسا-قابات شاما-شارقىنشا مەڭگەرۋگە ۇمتىلدى. وسىلاردىڭ ءباءرىءنىڭ كەيىنگى ومىرىندە اۋاداي قاجەتتىگىن ۇعىپ، ەۋروپالىق دەگدار مادەنيەتتى بويىنا بارىنشا سىڭىرۋگە تىرىستى. زيالى ازاماتتىڭ قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ نەگىزىن ءدال وسى ستۋدەنت شاعىندا قالاپ الۋ قاجەتىن ءتۇسىندى. ءايتپەسە وركەنيەتتىڭ ۇلى كوشى شاڭ قاپتىرىپ جۇرتقا تاستاپ كەتەردەي قاۋىپتەنىپ، كوڭىلى قاناعات تاپپاي الاڭداۋدى شىعاردى. ءبولمەلەس دوستارى قىزداردى ەرتىپ پارك پەن بي الاڭىن تورىعان كەزدە تولەۋجان بارىن كيىنىپ، بايلاۋىشىن تاعىنىپ، سيمفونيالىق كونسەرتتەردى تاماشالاۋعا كەتەتىن. كىتاپحانادان قولى قالت ەتكەندە سالىپ ۇرىپ بالەت پەن وپەرا كورۋگە باراتىن. سول سيمفونيانى دا، وپەرا مەن بالەتتى دە ونشالىقتى ۇعىنىڭقىراماي، تاعىلاۋ وسكەن تابيعاتى قابىلداڭقىراماي جۇرسە دە جىگەرىن جانىپ، ءوزىن-وزى كۇشتەپ بارۋشى ەدى. الەمدىك ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ قاينارى دا، التىن ءدىڭگەگى دە تەك ەۋروپا دەپ قابىلدادى. ءويتكەنى ءقايسىبىر كىتاپتى پاراقتاماسىن، اينالىپ كەلىپ سونىڭ ءبارى دە الگىندەي تۇجىرىمدى كولدەنەڭ تارتا بەرەتىن. وسى ءتۇسىنىككە تەرەڭدەپ، يمانداي سەنگەن سايىن وي-ساناسىن ءوزى دە سىرىن بىلە قويماعان ءالدەءبىر شۇعىلا قيال شىمىلدىقتاپ، ارباي تۇسكەندەي بولاتىن.
...كوركەمسۋرەت گالەرەياسىنا بارىپ جۇرگەن كەزىندە، بىردە لەوناردو دا ۆينچيءدىڭ ۇلكەن البومىن كورىپ قاتتى قىزىققانى بار. ءوزى دە ۋداي قىمبات كىتاپ ەكەن، قارىزدانىپ-قاۋعالانىپ ءجۇرىپ الگىنى ءبارىبىر ساتىپ الدى. البومدى قاراپ وتىرسا – لەوناردو دانىشپان ءوزىنىڭ مىڭداعان تۋىندىلارىنىڭ ىشىنەن «دجاكوندانى» ايرىقشا جاقسى كورىپتى. «دجاكوندا» دەگەنىڭىز – ءبىر قىزدىڭ كۇلىمسىرەپ وتىرعان تىلسىم سۋرەتى. قىزدىڭ ءاتى-جونى – مونا ليزا بولىپ شىقتى. مىنەكي، سول «مونا ليزانى» ۇلى سۋرەتشى قايدا بارسا دا جانىنان تاستاماي الىپ جۇرەءدى ەكەن. ارينە، ءتىرى قىزدى ەمەس، ءوزى سالعان پورترەتتى. لەوناردو دا ۆينچي سويتكەندە مەن نەگە ۇيتپەسكە دەگەن وي كەلدى تولەۋجانعا. بولماساڭ دا ۇقساپ ب ا ق دەگەن... ءتولەۋجان البومداعى «مونا ليزانى» قيىپ الىپ، اشەكەيلەپ، ءوزى جاتاتىن توسەكتىڭ تۇسىنا ءىلىپ قويدى. وسى ءتورت جىلدا جاتاقحانادا نەشەمە بولمە اۋىستىردى، «مونا ليزانى» استە تاستاعان ەمەس. جاڭا بولمەگە كىرگەن بويدا، ەڭ الدىمەن توسەگىنىڭ تۇسىنا وسى «مونا ليزاسىن» ىلەدى. جازعى كانيكۋلدا قۇرىلىس وتريادىنا جۇمىسقا كەتكەن كەزدە عانا امالسىز جاتاقحانانىڭ قويماسىنا قالدىرىپ ءجۇردى. بۇل جولى وندىرىستىك پراكتيكا جارتى جىلعا سوزىلاتىن بولعان سوڭ تولەۋجان «مونا ليزاسىن» قولتىقتاپ قاراعاندىعا وزىمەن الا كەلگەن-دى. قۇرىلىسشىلار جاتاقحاناسىنىڭ قۋىقتاي بولمەسىنە كىرگەن بويدا وسى سۋرەتتى توسەگىنىڭ باسىنا ءىلىپ جۇرگەنى دە سودان ەدى.
ارادا ونشاقتى كۇن وتكەن. بىردە تۇنگى ەكىگە دەيىن كىتاپ وقيمىن دەپ ۇيىقتاپ قالىپتى. رەداكسياعا كەشىگىڭكىرەپ كەلسە، ءبولىم باستىعى ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي مۇنى تىقىرشىپ كۇتىپ وتىر ەكەن.
– شىراعىم-اۋ، كەلمەي جاتىپ ءبۇيتىپ كەشىككەنىڭ قالاي؟ – دەپ قىزاراقتاپ باسىن شايقادى. – سەنى قالامى جۇيرىك جاس جۋرناليست قوي دەپ جۇمسايىن دەسەڭ… ءوستيسىڭدەر ەندى!
تولەۋجان اعاسىنان كەشىرىم ءوتىنىپ، قايدا جۇمساسا دا دايىن ەكەنىن سەزدىردى.
– جارايدى... – دەدى ءبولىم باستىعى لەزدە ساباسىنا ءتۇسىپ. – الگى كۇزەمبايەۆ شاحتاسىندا بۇگىن رەكورد بولماق ەكەن. سوعان بار دا، قاتىرىپ وتىرىپ ماتەريال جازىپ اكەل. كەلىستىك پە!
كەلىسپەگەندە قايدا بارسىن، تولەۋجان قاسىنا ءفوتوتىلشىنى ەرتىپ، رەداكسيانىڭ كولىگىمەن كۇزەمبايەۆ اتىنداعى شاحتاعا تارتىپ كەتتى. شاحتانىڭ شىڭىراۋ شترەگىنە ءتۇسىپ، كۇنى بويى جەر استىندا ءجۇردى. شاحتاعا العاش ءتۇسۋى ەدى، بۇل ءۇشىن ءبارى دە تاڭسىق، ءبارى دە قىزىق. سودان جەتكىلىكتى ماتەريالىن جيناپ، كوپ اسەرگە بولەنىپ ءۇيگە كەشتەۋ ورالعان.
جاتاقحاناداعى بولمەسىنە كىرسە – بۇرىشتا جۇپ-جۇقا بولىپ شۇڭكيىپ شەشەءسى وتىر.
اپىرماۋ، مۇنىڭ اۋىلى اناۋ بەتباقتىڭ اۋزىندا ەدى. ولاي بولسا گۇلايىم شەشەءسى سونشا جەردەن قاراعاندىعا قالاي كەلىپ ءجۇر؟ ۇلكەن قالانىڭ ىشىنەن مىناۋ ءبىر شەتتەگى جاسىرىن جاتاقحانانى قالاي تاۋىپ الىپ ءجۇر؟
تولەۋجان الدەنەدەن سەكەم الىپ، شەشەسىنە ۇركە قارادى.
– سەنى گازەتىڭە ىزدەپ باردىم... ءۇيدى سولار كورسەتىپ جىبەردى، – دەدى شەشەسى. ءۇنى ءبوتەن بىرەۋمەن سويلەسىپ وتىرعانداي ءبىرءتۇرلى سالقىن.
– تاتە، نەگە كەلدىڭ؟ – دەپ تولەۋجان كوءڭىل كۇدىگىن جاسىرا المادى.
– سەنى قاراعاندىعا كەلىپ ءۇي الىپتى دەپ ەستىدىك اۋىلدا. قاتە حابار بولعان ەكەن، ونى دا انا گازەتتەگى دوستارىڭ ايتتى.
– مەنىڭ قاراعاندىعا كەلگەنىمدى ءبىرەۋلەر ءۇي الدى دەپ ۇققان عوي.
– يت بىلە مە... ءۇي الدى ەكەن دەپ... ءۇيىڭءدى كورەيىن دەپ الىپ-ۇشىپ جەتسەم...
ەندى بايقادى، شەشەسىنىڭ ەكى كوزى دومبىعا قىزارىپ كەتىپتى، سوعان قاراعاندا جاقسىلاپ تۇرىپ جىلاعانعا ۇقسايدى. سالدىراپ شارشاپ وتىرعان جايى بار. ماڭداي ءاجىمى مولايىپ، تەرەڭدەي تۇسكەندەي مە، قالاي... سالالى ساۋساقتارىنىڭ سىرتىنا تارامىستانىپ كوك تامىرى ادىرايىپ شىعىپ كەتىپتى. بەت اجارى دا ءوتكەن جازداعىداي ەمەس، تانابى كەپكەن بوز دالاداي قۋقىل تارتقان، سۋالا كۇنسىگەن.
– تاتە، نە بولدى ساعان... اۋىل-ايماق امان با، ءوزى؟
– امان، قۇلىنىم.
– تاتە، نەگە جىلاعانسىڭ، ناعاشى اتام ساۋ ما؟
– ناعاشى اتاڭ ساۋ، قۇلىنىم.
– نە بولدى ەندى... ايشا اپام قالاي؟
– ايشا اپاڭ دا امان-ساۋ، قۇلىنىم.
تولەۋجان نە ىستەرىن بىلمەي شەشەسىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ از-كەم وتىردى دا، شاي قامىنا كىرىستى. شاينەكپەن سۋ ىسىتىپ، ءۇستەلگە داستارقان جايعان بولدى.
– ال ەندى ايتشى، – دەدى شەشەسىنە قويۋ شايدى قوس قولداپ ۇسىنىپ جاتىپ، جالىنعانداي بولدى. – نە بولدى، تاتە؟ ءجۇرەگىمدى اۋىرتپاشى!
گۇلايىم شەشەي شايدان ەكى ۇرتتادى دا، كوزىنىڭ جاسىن تاعى دا سىعىپ-سىعىپ الدى.
– جالعىزىم، قۇلىنىم، – دەدى سوسىن قۋشيا باستاعان كەۋدەسىن تىكتەپ. – ون جەتى جاسىمدا اكەڭنەن جەسىر قالدىم. سەنى جەتكىزەيىن، قاباعىڭا كىربىڭ تۇسىرمەيءىن دەپ قايتىپ تۇرمىس تا قۇرعام جوق. نەسىن جاسىرايىن، نەبىر بۇلاناي كىسىلەر ءسوز دە سالىپ كوردى. سول ازاماتتىڭ بىرىنە دە قاراماي، سانامەن سارعايدىم. تابان ەت، ماڭداي تەرىممەن ارقالاپ ءجۇرىپ سەنى اسىراپ-جەتكىزدىم. كورمەگەن قورلىعىم، كەشپەگەن بەينەتىم جوق مەنىڭ، ق ۇلىنىم...
– تاتە، مەن ونى بىلمەي ءجۇر دەيسىڭ بە، مەن ءبارىن دە بىلەمىن. امان بولسام، اق ءسۇتىڭدى اقتايمىن، تاتە!
– قۇلىنىم، ساعان انالىق اق ءسۇتىمدى بۇلداپ وتىرعام جوق مەن. مىندەتسۋدەن دە اۋلاقپىن... ايتپايىن دەپ ەم، ءوزىڭ ايتۋعا ءماجبۇر قىلىپ وتىرسىڭ.
– تاتە...
– سەنىڭ اكەڭ جىگىتتىڭ بوزتايلاعىنداي كىسى ەدى. سۇم سوعىس بولماعاندا ەل كوركەيتەر مىقتى ازامات-اق ەدى جارىقتىق. امال قانشا، ساعىمداي سەيىلىپ، جوق بولدى ءبارى. سوڭىندا ايتەۋىر سەن قالدىڭ قارايىپ، سونى مەدەت تۇتۋشى ەدىم... ءۇش اي عانا وتاسسام دا، سول اكەڭنىڭ ارۋاعىن ءومىر بويى ارداقتاۋمەن كەلەمىن. اكەڭدەي اسىل ازاماتقا جار بولعانىما ەكى ءدۇنيەدە ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىرىپ، جاراتقان يەمە تاۋبە ەتىپ جۇرەمىن. اكەسىندەي قايسار، ءور مىنەزدى بولسىن دەپ سەنى دە بەتىڭنەن قاقپاي، بۇلا عىپ ءوسىردىم.
– تاتە، ءبارىن دە بىلەمىن. بارىنە دە راحمەت. ءبىراق وسىنشا تاۋسىلىپ سويلەگەنىڭ قالاي؟ نە بوپ قالدى ءوزى؟
– اكەڭ سوعىسقا كەتكەندە سەن ىشتە قالعانسىڭ. ۇل بولسا تولەۋجان قوي اتىن، قىز بولسا ەركىڭ ءبىلسىن دەپ ەدى اكەڭ. اكەڭنىڭ اماناتىن ورىنداپ، اتىڭدى تولەۋجان قويدىق. سەن سۇزەكپەن اۋىرعاندا كىندىكتەن جالعىز ەدى دەپ، قۇدايدان ساۋعا سۇراپ كۇنشىلىكتەگى اۋليەنىڭ زيراتىنا دا جالعىز قونىپ شىقتىم. قۇداي تىلەگىمدى بەرىپ، سەن سۇزەكتەن امان قالدىڭ. جالعىز ۇلدى ەل قاتارىنان قالدىرا كورمە دەپ تاعى ارمان قىلدىم. شۇكىرشىلىك، ول ارمانىما دا جەتكەندەي ەدىم. تونىڭ توزباي، اتىڭ وزباي ەل قاتارلى وقۋعا ءتۇستىڭ. ونى دا ءبىءتىرۋگە، مىنەكي، كوپ قالعان جوق قوي...
– تاتە، تۋراسىن ايتشى، مەن بىردەڭە ءبۇلءدىرىپ قويدىم با؟ نە بوپ قالدى سونشالىقتى؟
– سونداعى كورەيىن دەگەنىم وسى ما ەدى، قۇلىنىم-اي!
– ويباي-اۋ، تاتە نە بولدى؟
– مەنى قويشى، ارماندا كەتكەن اكەڭءنىڭ ارۋاعىن سىيلاماعانىڭ قالاي، ق ۇلىنىم؟
– تاتە!
– جالعىزىم ۇرپاق ءوربىتىپ، اكەسىنىڭ ءومىءرىن جالعار، جيىرماسىندا كەتكەن بوزداعىم ۇرپاعىمەن مىڭ جاسار، نەمەرە ءيىسكەپ مەن دە كوپ بەينەتتىڭ ءبىر زەينەتىن كورەرمىن دەپ ارمان ەتۋشى ەدىم...
– تاتە...
– توقتا، بالام! سول اكەڭنىڭ ارمانى دا، اناڭنىڭ ءۇمىتى دە ءادىرام قالعانداي كۇيگە ءتۇسىپ وتىرمىن ءقازىر!
گۇلايىم شەشەيدىڭ شۇڭىرەك كوزى جارق ەتىپ، بالاسىنا قاتقىلداۋ قارادى.
– سوندا سەن... سوندا سەن ءبارىن تارك ەتىپ، مىنا ءبىر اتاسى باسقا بۋاز قاتىنعا ءۇيلەنگەلى ءجۇرسىڭ بە؟ – دەپ سونشالىقتى سالقىن رايمەن توسەكتىڭ باسىنداعى «مونا ليزانى» يەگىمەن نۇسقادى.
– تاتە...
تولەۋجان نە دەرىن بىلمەي ءتىلىن تىستەپ سىلق ءتۇسىپ وتىرا كەتتى.
– بەتى سەكپىل-سەكپىل، وزىڭنەن بەس-ون جاس ۇلكەن ايەلدە نەڭ بار ەدى، بوتام-اۋ؟
تولەۋجان قابىرعاداعى كارتيناعا بار دەنەسىمەن بۇرىلدى. راسىندا، ارى-بەرى تاسي بەرگەن سوڭ با، قىزدىڭ بەتىنە بولىمسىز سەكپىل پايدا بولعان سياقتى، ءىشى دە ازداپ تولىسقانداي ما، قالاي ءوزى... نە كۇلەرىن، نە جىلارىن بىلمەي ماڭگىرىپ، جاڭا كورگەندەي، مونا ليزاعا تەلمىردى دە قالدى. تولەۋجان ءۇشىن بۇل مۇلدەم توسىن ءتۇيءسىنىس ەدى.
«اپىرماي، الەمدى شۋلاتقان مىناۋ بەينە مەنىڭ شەشەمدى نەعىپ تەبىرەنتپەيدى؟» – دەپ قينالدى ىشىنەن.
«مەنى جارىق دۇنيەگە اكەلىپ، ازاپپەن اسىراپ جەتكىزگەن انا كوڭىلىن مەيىرىممەن تولقىتا الماعان بۇل سۋرەتكە مەن نەگە وسىنشا تابىنامىن؟» – دەپ تاعى دا اڭ-تاڭ.
گۇلايىم شەشەي كوزىنىڭ جاسىن ءىلىپ ءسۇرءتىپ، بالاسىنا تاعى بىردەڭەلەردى ايتىپ جاتىر. ءبىراق ول اڭگىمەنى تولەۋجان ەستىگەن جوق، قۇلاعى تارس تۇنىپ قالعان. ورنىنان اۋىر كوتەرىلدى دە، زەرلى كاسەكتى جايلاپ ءتۇسىرىپ توسەكتىڭ ۇستىنە قويدى. سودان شىنى استىنداعى مونا ليزا بەينەلەنگەن قاعازدى سۋىرىپ، ونى اسىقپاي ەكى بۇكتەپ دار-دار ايىرىپ جىرتتى. سوسىن شەشەسىنە بۇرىلىپ:
– تاتە، وسى ما ەدى؟ – دەپ جىرتقان قاعازدى قولىنا ۋماجدادى دا، بۇرىشقا لاقتىرىپ جىبەردى.
گۇلايىم شەشەيدىڭ قۋقىل تارتقان ءاجىمءدى بەتىنە شىراي جۇگىرىپ، ءجۇزى بولماشى مەيىرلەنگەندەي بولدى.
– كوپ سويلەيمىن دەپ تاماعىم كەۋىپ قالىپتى. شايىڭدى دەمدەشى، بالام! – دەپ، ۇلكەن ءبىر ءىس تىندىرعانداي ءۇي ىشىنە جادىراي قارادى.
6alash ۇسىنادى
