I
Шын щедевр өнер мыңжылдықтар ағысының алдында болады ғой. Оның «түсіндірме сөздігінің» тым кеш жасалатыны да сондықтан болса керек. Моцарт пен Бахтың, Шопен мен Тәттімбет музыкасының ішкі атмосферасының қыры мен сыры жайында ана тілімізде күні бүгінге дейін бірде-бір танымдық еңбектің жазылмауы осы ойымыздың айғағы іспетті.
Тұлғаның өмірбаян дерегінен оқырман қауым аздаған ақпар алғаны болмаса, мұны енді танымдық категорияға жатқызуға мүлде келмейді ғой. Менің ойымша, бұл марғасқалардың мезеті енді ғана туды ма деп ойлаймын. Шындап келгенде музыканы түсіну үшін оған ең әуелі кедергі жасайтын негізгі факторлардан толыққанды арылып алғанымыз жөн секілді. Біздің шағын жазбамыздың негізгі мақсұты да мінекей, осы жайында болмақ.
Егер біз шын өнерді ИІС пен ӘУЕН деп қабылдайтын болсақ, онда поэзия мен музыканың бәлендей бір айырмашылығы да жоқ (Кей музыканттар арасында дыбыс естілмейді керісінше «көрінеді» деген де пікірлер бар). Бұл пікірге әдебиетті тек әріптер тізбегінен ғана тұратын процесс деп қабылдайтын графомандар жәмиғаты өре түрегелмесе, қалғандары қос қолдап тұрып құптайды деген ниеттемін. Кітаптың күйреу трагедиясы да осы әріптер тізбегінен басталады ғой. Егер дүниені үлкен бір мәтін десек, жүрек оның бейнебір түсіндірмесі секілді. Шығармашылықта жазуға дейін «жазу» процесі бар. Жазу әріптің таңбасы ғана емес. Ең әуелі – әуен. Қағаздағы таңба (дұрысы нота) домбыра ішегіне көшкенде әдемі әуезге айналып кететіні секілді, жүректегі әуен қағазға түскенде біртүрлі «күмбірлеп» кетеді. Әуені мен исі жоқ жазу бар болғаны бопыр сөзді ішіне жерлеген төрт бұрышты табыт ғана. Мұндай кітап өлген сөздің басына орынатылған бейне бір құлпытас секілді.
Өлеңде сөз барынша азайып, сезім ( әуен) мен драматургия (иіс) алға шыққанда ғана шын поэзияның күні туады. Бұл енді ешбір талас тудырмайтын басы ашық жайт қой.
Сөз дегеннен шығады, өнердің түбіне қашанда осы сабан сөз бен борпылдақ мораль атаулы жетіп келді емес пе?
Жұдырықтай жүрегімді маңдайыңызға жайнамаз етіп төсеп айтайын. Егер біз осы екі кедергіні (яғни сөз бен моральді) толыққанды тоқтатқанда ғана бекзат өнердің негізгі атмосферасына өтеміз. Сол қос қыспақ шеңгелінен құтқарған прагматикалық ойлау мен бен азат санамыз ғана бізді басқалай өлшемге өткізеді. Сонда ғана симфония мен күйді сары қымыздай сіміріп, поэзия атаулының мүлде сабан сөз емес екендігін анық аңғарамыз.
Осы тұрғыдан келгенде мен Тәттімбет пен Шопеннің, Моцарт пен Бахтың бәлендей бір бірінен айырмашылығы жоқ адамдар деп есептеймін. Бұларды шын жүрегіммен нағыз шайырлар деп мойындаймын.
Әңгімемді сәл әріден таратайын. Бүгінде әлемді әлекке салған мына пандемия адамзат басына өзіндік «қиямет қайым» туғызды. Не десек те адамзат баласының үміті мен күдігі өмір бәйтерегіне ілінген күзгі жапырақтай қалтырап-ақ тұр.
«Соғыс жүріп жатқанда соғыс туралы, оның қателігі мен зардабы жайында фильм түсіру еш мүмкін емес» демекші дәл қазіргі сәттегі біздің басымызға орнаған бұл жағдайға қатысты бірдеңе деу шынымен-ақ қиын. Тек ішкі түйсігіміз бен ет жүрегіміз адамзат баласының тарихи таңдау кезеңінің алдында тұрғандығын ептеп сездіргендей болады.
Менің ойымша, ендігі адамзат нәсілінің өмір жылнамасы короновирусқа дейінгі әм кейінгі деп екіге бөлінетін секілді. Осы кейінгі жол алғашқы жолдың қияс кеткен кемшіліктері мен өтіріктерін шыжғырып тұрып бетіне басқандығымен тарих парағында қалатын шығар. Бұл келер шақ мезгілінің өзі орнатар шындығы мен құзіреті десек те болатындай. ОСЫ ЖАҒЫНАН КЕЛГЕНДЕ БҰЛ ІНДЕТТІҢ ШЫН ТАБИҒАТЫМЕН НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ НАҒЫЗ РЕВОЛЮЦИЯҒА ЖАҚЫН.
Аталған індет мемлекеттердің саяси тұрпатын да тұтастай өзгертуге тиіс. Сол үшін де оны төңкеріс (революция) табиғатына шын балап отырмын. Өздеріңізге мәлім, басқасын айтпағанда қазіргі қос қапталымыздағы Ресей мен Қытай мемлекетінің саяси платформасын коммунистер мен кәрі адамдар легінің коэффициенті құрап отыр ғой. Аурудың негізгі симптомы геронтократияны (қарттар билігін) құлататынын ескерсек, әуелі бұл індет империялық шовинизм пәлсапасының да түбіне жетеді деген сөз. Демек, осыған қарап отырып адамзаттың ойлау призмасы да басқалай қабаттарға өтеді деп үлкен болжам жасауымызға да негіз бар. Бұл «революция» енді жұмыр жер үстінде қанша жыл өз әмірін жүргізетінін біз тап басып айта алмаймыз. Бірақ, бір нәрсені ғана анық айта аламыз. Бұл індеттен ащы сабақ алған адамзат баласы айналып келгенде мынадай мұрат жолында шын бәтуаға бекісе дейміз.
Ол үшін ең әуелі адамзат баласы ЖЫНЫСТЫҚ, ЖАМАҒАТТЫҚ, НӘСІЛДІК кедергілерден толыққанды арылса ғана расизм мен феминизм, ай мен крест (мешіт пен шіркеу) кеселінің арты ашылып, адамзат баласы біріне-біріне тіптен жақындай түсетін еді.
Мінекей, осылай ғана біз енді өз-өзімізді жұмыр жер үстінде толықтай сақтап қала аламыз. Енді мұнымен ғана мәселенің бәрі түбегейлі шешіле салса тіптен жақсы ғой.
Қалай десек те өзгеріс атаулы барлық дүниенің өз заңы мен қозғалысына жаңаша түр беріп, басқалай сыпатта түзеді емес пе.
Осыған сай түгел түсінік пен өнердің де өз шарттары жаңа низам ағысына қарай тәпсірленуі тиіс. Бұлай болса ендігі әдебиет пен музыка, тіпті теология сапындағы сауап пен күнә туралы түсінігіміз де жүз пайыз түлеуі тиіс деген ойдамын. Бір ғана мысал.
Бұған дейін әдебиет пен музыканы сөз бен саз деп ғана түсініп келген қораш санамыз енді оны БОЛМЫС ПЕН ПРИНЦИП, ал шын ҚҰДАЙШЫЛЫҚТЫ Тәттімбет пен Шопен музыкасының аурасынан іздегеніміз әлдеқайда дұрыс секілді. Осыған сай жаңа низам ережесіне лайық өнер қағидадалары да өзгеруі керек дедік қой. Ендігі адамзатттың рухани тазалығын құлшылық ритуалымен емес, классикалық туындылар танымының тезінде таразылап үйренсек құба-құп болатын еді (Себебі, адамзаттың тарихы дегеніміздің өзі тұлғаның, дәлірек айтсақ Шекспир мен Гандидің, Моцарт пен Бах секілді марғасқалардың тарихы емес пе). Біз қашанда тұлғаның танымы мен принцптеріне мұқтажымыз ғой. «Күнәдан» арылмақ болған рухани ниетіміздің сара жолы да осы критерийлер негізінде бағамдалса нұр үсітіне нұр болатын еді...
II
Бүктеліп тұрған бұл ойымыздың белін жазатын дүниенің бірі Фредерик Шопеннің «Жұмақ әуені» туындысы. Не құстың я жапырақтың сыбдыры жоқ, қысқасы бұл фәнидің біз елестетер бірде-бір нышаны білінбейтін мұндай дүниені Шопен қалай жазды екен? Ең қызығы қазақ музыкасының қос алыбы саналатын Қазанқап пен Тәттімбет әуендерінде де дәл осы тәрізді тылсымның уілі бар. Бұл бәлкім бақидың бізге талықсып жеткен өз үні шығар. Бәлкім қос ішек атаулы екі өмірді бір-біріне елдестіріп тұрған елшінің аумаған өзі болар. Қалай десек те осы дыбыстар да тылсым бір дүниенің фәниге сездірген ақжолтай хабары бар. Енді сол бақидың фәниге жолдаған емеуірін сазының уілі мен рәмізін ептеп тәпсірлеп көрсек.
Ол үшін біз Шопеннің «Жұмақ әуеніне» оралайық.
Бұл жердегі жұмақ - рухтық өлшем. Шопен бұл дыбыстарды шынтуайтына келгенде жұмақтан емес, өз жүрегінен естіген.
Шопен музыкасының өн бойынан үздіксіз тамшылап тұратын сол әуен жұмақ пен тозақ ұғымдарының жер астында емес, адамның өз ішінде екендігін, әрі адамның тазаруы мен шаттануы, біреуді марқайтуы іспетті ізгі сезімдерінің бәрі-бәрі жұмақтық өлшем екендігін айтады. Егер адам ахуалы жоғарыдағы ізгі сезімдерден тұтас мақұрұм болса, онда тек «жұмақтан» қуылған Адам ата мен Хауа ана ғана емес, мына біздер де солардың сапынан болатынымызды ишаралайды.
Әйгілі психолог Жак Лаканның «Басқаның игілігі үшін бірдеңе істеу бізді тек күнәдан ғана емес, ішкі күйзеліс атаулының бәрінен құлантаза құтқарады» дегені де осы болса керек-ті. Киелі кітаптарда айтылатын «адам баласы күнәсінан толық арылып ғана жұмақ бақшасына кіреді» ишарасында да пенденің өз ішкі тәубәсі мен шын катарсисі жатыр ғой.
Шопен «жұмағында» жүрген Адам ата мен Хауа ана мақамы символдық өлшем. Сондай-ақ ол адам баласы сәл талпынса болғаны өз жүрек көзесінде шөпілдеген әуенді өзі ести алатынын да қаперімізге салады.
Мінекей, барынша сығымдап айтқанда «Жұмақ әуені» туындысының қысқаша ғана мазмұны осыған саяды.
Рас, Шопеннің жаны өз жүрегіндегі үнге шомған. Асқақ рухы өз жүрек белдеуіндегі пейішке енбеген адамның аталған орасан сезімді дәл бұлайша тамшылатып жеткізуі еш мүмкін емес. Сенбейін десең, ашық дәлелі бар мұндай экстазға енді қалайша көз жұмып қарауға болады.
Адам ахуалындағы осындай экзистенциялық халді еш түсінбейтін біздің білгіштер не нәрсені болсын тек оқиғалармен ғана байланыстырып, ол болмаса жалған аңыздар ойлап тауып негізгі шындықты лайлап жатады ғой. Соның бірі әйгілі күйші Құрманғазы тиесілі.
Айталық, Құрманғазы бабамыз да дәл осы қолдан құрастырған аңыздарда айтылғандай арқа топырағына табаны тиіп, Тәттімбет күйшімен ешқашан жүздескен емес. Жасыратыны жоқ, көбіміз «Сарыарқа» күйінің ішкі мазмұны мен негізгі динамикасын осы оқиғамен немесе жылқының шабысымен байланыстырып жатамыз ғой. Әрине, мүлде қате пайым.
Шындап келгенде бұл шығарма Құрманғазы ахуалының өз ішкі «Сарыарқасы» мен көңіл күзі.
«Сарыарқа» – басынан бір-ақ күнде ғана ауа салған бұлағай шағының жастық көңілі мен ыстық жігерінің сарығы. Сарғыш тартқан көңілінің ғұмыр сорабы. Базбіреулердің тазы қуған түлкідей жініктірген дыздақ шертісін емес, күй қағаны Қали Жантілеуовтың көне үнтаспасына мұхият назар салып тыңдар болсаңыз, мұның бәрін түгелдей тұп-тұнық түсінер едіңіз. Сонда ғана асыққан, аптыққан көңілмен емес, «Ақылдының сөзіндей ойлы күймен» бетбе-бет жүздесер едіңіз.
Баршын тартқан дене мен бастыққан көңілді жасытпау өнердің өз шарты емес пе!? Ұлы туындының шын табиғаты сол, тыңдаушының сүйегін бір жасытпай, керісінше күш жігер мен үлкен үміт сыйлайды емес пе!?
Мінекей, ғажайып шығарманың негізгі құпиясы осы.
Әйтпесе ол домбырасының қос ішегін күп-күрең өртке суарған Құрманғазы болар ма еді.
Біз жоғарыда есім сойы аталған алыптар шоғырына танымдық барлауымызды кезекті бір жазбамызда циклдік тұрғыда қайыра жалғастырсақ деген ниеттеміз.
Әзірше әңгімемізді осы жерінен ірке тұрсақ деп ойлап отырмыз...
Ықылас ОЖАЙҰЛЫ
"Qazaqstan tarihy" порталынан
6alash ұсынады
