“Ат майы” (дәстүр). “Ат майы” қайтты. Тигені ала бие”. (І. Жансүгіров). Халық дәстүрі ел арасында отырған адамдарды ешқашан ескертусіз қалдырмаған. Оның мұң-мұқтажы мен әлеуметтік, тұрмыстық жағдайына құлақ асқан. Мысалы, тұрмысы нашар, жоқ-жітік, жетім-жесірлерге көмек көрсетіп, қол ұшын созып отырған. Соның бірі – ат майы. Мінер аты жоқ кедейлер бұрын байлар мен ауқатты кісілерге немесе көрші-көлем, туған-туысқандарына келіп “ат майын” сұрайды. Яғни бір жаққа барып келуге немесе бірер ай мініске көлік сұрайды деген сөз. Мұның мағынасы алыс жолға мінген ат ариды, күйін жоғалтады. Ат сұраушы осыны меңзеп отыр. Мұндай жағдайда әр адам сұраушының көңілін қалдырмаған. Бұл да қазақтың қайырымдылық ғұрпының бір белгісі.
“Атсүйек беру” (салт). Қиыншылықта, жаугершілікте, апат кезінде қазақ азаматтары танысын-танымасын бірін-бірі тастап кетпей, оларға ат, көлік беріп қол ұшын береді. Ертеде майданда аты өлген сарбаздарды жауда қалдырмай алып шығатын қатаң тәртіп болған. Соғыста жолдасын жауға қалдыру азамат үшін өліммен тең деп есептелген. Сондықтан әсіресе, жорықта, ұрыста, қан майданда, елді, жерді қорғау кезінде аты өліп жаяу қалып, жау қолына түсіп қалатын адамға кез келген сарбаз оны міңгестіріп әкетуге, немесе ат ұстап беруге міндетті болған. Кейбір жауынгерлер өз атын түсіп берген кездері болғаны да тарихи шындық. Мысалы, ХVІІІ ғасырдағы қалмақ-қазақ соғысында Ботандай батыр аты жығылған Абылай ханға өз атын түсіп берген. ХІХ ғасырда табын Бұқарбай батыр Наурызбай батырға өз атын тартқан. “Атсүйек беру” деп аталатын бұл ерлік, мәрттік, адамгершілік салтты әр қазақ жігіті берік ұстанған. Бұл салт негізінде майданда, соғыста қолданылған. “Атсүйек беру” де ерлікпен пара-пар деп бағаланған. Мұндай ерлікті ел басшылары дер кезінде, сол уақытта айтып, батырлардың абыройын көтерген.
Алапа – ел тыныштығын күзеткен немесе ел қорғаған сарбаздарға берілетін азық- түлік. Бірақ бұл қарапайым халық үстінен жиналатын несібе. Ерте заманда елін қорғаған ерлерге, оның ішінде өз азаматтары мен балалары бар халық бұдан бас тартпаған. Алапа ел, жұрт аузында жиі айтылады және ол бірнеше мағынада қолданылады. 1) Жаудан түскен олжа, пайда немесе тағы басқа еңбек жолымен табылған табыстар да осылай атала береді. 2) Алым түрлері де осы атпен айтылады. 3) Кей жерлерде жол-жора, жөн-жосықта берілетін сый-сияпат, кәде түрлері де “алапа” деп аталады.
Ақ алып шығу (салт, ырым). “Үйге кірген жыланға да ақ құйып шығарады” (мәтел). Қазақ халқы cүтті, қымызды, шұбатты, айранды тағы басқа сүт тағамдарын “ақ” деп атайды да оны қасиетті, киелі зат санатына жатқызады. Сол сияқты ақ түcі де киелі, адалдық ұғымды білдіреді. Халық дәстүрінде ауылға келген көш алдынан шығу – адамгершілік, мұсылмандық болашақ көршілік парыз. Ақ алып шығу “осы ақтай таза, дәмді болайық” деген тілекті білдіреді. Мұндай жағдайда жаңа көшіп келгендер ризалық білдіpіп алғыс айтады. Біp тоқтысын сойып көршілерін қонаққа шақырады, Ал бұрынғы көршілер бұдан бұрын “ерулікке” шақырып үлгереді. Көрші көшіп келіп жатқанда оның алдынан шықпау, ерулік бермеу қазақы салтты бұзғандық, көргенсіздік болады. Мұндай ұят, epcі іcті жұрт айта жүреді.
“Аққұла” (дәстүр). Бұл ертеде егін егетін елдің бұлжымас дәстүрі болған екен. Қазір мүлде ұмытылған. Бұрын әр егінші өзіне қажетті дәнін сеуіп болғаннан кейін әдейі қалдырылған жерге тағы да бөлек дән себетін болған. Ол “Аққұла” деп аталатын болған. Бұл қазақшаға аударғанда “құдай несібесі” немесе “құдай сыбағасы” деген сөз екен. “Аққұла” өсіп, жиналғаннан кейін жетім-жесірлерге, қайыршыларға және дін жолындағы адамдарға үлестірілген. Бұл елдік дәстүрден қазақ халқының әр шаруашылық иелері тек өзінің ғана емес, жағдайы төмен кедей-кепшіктер де ұмытпағанын, зор адамгершілік міндеттер атқарғанын көруге болады.
Байлау (салт). “Бері кел, байлан мынаны!” (Ғ.Мүсірепов) Қазақтың мәрттік, мырзалық, азаматтық қасиетін білдіретін салттарының бірі – байлау. Соғып алған аңды кездескен кісіге сыйлау, олжаны, тауып алған дүниені (затты) жанындағы адамға ұсыну ежелден қалыптасқан ұлттық әдет. Бұл салтты бұзу адамгершілік әдебінен аттау ретінде жазаға тартылады, сөгіс жарияланады немесе ел алдында бетке басылады. Дегенмен мұндай жағдайда адамның алғашқы олжасы болса ол “байлануға” жатпайды, керісінше оған “құтты болсын” айтады.
“Белкөтерер” (салт). “Тоқсан көрейін деген жасым ба еді, Быламық ішейін деген асым ба еді”, деп баяғы қариялар айтқандай жасы жеткен адамдар тісі болмаған соң тамақ жей алмайды. Ал, әлгі кісілерге жақсы тағамдар қажет. Мұндай жағдайда осындай адамдарға арнап “бел көтерер” деген тағам арнайы дайындалады. Бұл әрі жұмсақ, әрі дәмді, нәрі мол қазы, сарымай, жент, қымыз, ақ ірімшік, бал, тағы сол сияқты тамақтардан әзірленеді. Мұны балалары, көрші-көлемдер, сыйлас кісілер әдейі дайындап әкеледі. Бұған өте риза болған қарттар батасын береді. Біз бұдан халқымыздың жасы үлкен адамдарды сыйлаудың, бағып-қағудың үлкен үлгісін көреміз. “Бел көтерер” аурудан жаңа тұрған адамдарға сол сияқты “Наурыз”, “Айт” күндері де үлкендерге әдейі тартылады.
Еру (салт). “Еру отырған ауыл көшіп келіп кepeгecін жаймай, жаппаның астында жатқан ауылға ерулік бермесе үлкен ұятқа қалатыны ертеден келе жатқан салт” (З.Ақышев). Көшіп бара жатқан үй ұзақ жолда өздері де, ат-көлігін де тынықтыру үшін жолда отырған бір ауылдың жанына келіп 1-2 күн аялдайды. Үй тікпей абылайшалап (шаңырақты уықпен көтеріп отыру) немесе жаппа тігіп (керегелердің басын қосып) отырады. Көшулердің мұндай аялдауын “еру” дейді. Осындай кезде ауыл адамдары келіп, сәлемдecіn, жөн сұрасады. Оларды “ерулікке” шақырып, қонақ eтіп, риза қылып жолға шығарып салады. Егер еру көштің иесі 4-5 күн отыратын болса “ерулікке – қарулық” деп біp қойын сойып, ауыл үлкендерін шақырып, батасын алады. Бұл салтта еліміздің бірлігі мен адамгершілік, сыйластық белгіcі жатыр.
Ерулік (салт). “...eкі ауыл біp-біpінe ерулік бepіп, шақырысып, араға аяқ -табақ қатысып қалды” (Ә. Hұpпeйіcoв). Ауыл ортасына жаңа үй келсе, қоныстанса сол ауылдың адамдары жаңа үйге “ерулік” деп ас піcіpіп табақ тартады. Бұл жаңа адамдарды бөтенсіретпей өз ортасына тартудың, сыйласудың үлкен белгіcі. Мұның әлеуметтік, қоғамдық мәні де бар. Мысалы, жаңа көшіп келген үйде отын, су болмайды. Оны әкелуге біpaз уақыт керек. Mінe, кең ойлап, терең толғайтын қазақ салты мұны да ұмытпаған.
Емге сұрау. Қазақта зәру затты (мысалы, қазыны, жүрек майын, қарындағы мамыр майын, т.б.) емге сұрайтын ырым бар. Қалыптасқан халық заңы бойынша “емге” деп сұрағандарға тамақ болсын, зат болсын сөзсіз беруге тиіс. Халық ішінде біp нәрсені “емге іздесең таба алмайсың” деген сөз бар. Емге, ырымға сұрағанда бермей қалу біздің халықтың әдетінде жоқ нәрсе екенін естен шығармау керек.
Жұртшылық (дәстүр). Біреуден көп қарыз алып, кейін оны өтей алмайтын жағдай да болады. Бірақ ар-ұяты бар адамдардың алған қарызын өтемей кетуі ел ішінде мүлдe болмайды және бүкіл ел-жұртқа, руға, ағайын алдында үлкен мін саналады, бетке басылады. Міне, осындай жағдайға ұшыраған адамды жұрт алдына шығарып ұялтпай-ақ ел ағалары мен ақсақалдары бас болып, ағайын-туыстар бірлесіп, жалпы көпшіліктен көмек сұрайды, қаржы, мал жинайды. Бұған барлық жұрт, көпшілік қатысатын болғандықтан осы қайырымдылық дәстүр “жұртшылық” деп аталған. Қайырымды Қазақ елі бұдан бас тартпаған, жұрт болып жұмылған. Біpaқ мұны “жылу” жинаумен шатыстыруға болмайды. “Жылуды” жеке адам және оның отбасы ғана жинайды.
Жылу (дәстүр). “Жұрт малын жылулаған аясын ба?” (І.Жансүгіров). Өртке ұшыраған, мал-мүлкі cyғa кеткенде тағы басқа мамытшылық, бақытсыздық жағдайға ұшыраған жанұяға, адамға ауыл-аймақта тұратын адамдар мал, дүние, ақшалай көмек көрсетіп, жәрдем беруді халық “жылу” дейді. Мұндай жағдайға жақын, туыстық немесе білу-білмеу шарт емес, әркім көмек береді. Кейінгі кезде қоғам мүлкін жеп мойнына ақша мінгендер де “жылу” жинайтын болып жүр. Қазақ заңы бойынша ондайларға “жылу” берілмейді. Жылу беру – адамгершілік, ұлттық дәстүрдің көрініcі.
Кеусен (дәстүр). “Кер кеткен кеусен сұрауға да ерінеді” (мақал). Бұл егіншілікке байланысты айтылатын сөз. Әдетте егін пісіп, мол өнім алынғанда егіншілер туған-туысқандары мен ауылдастарына, іліктеріне астық береді. Оны “кеусен” деп атаған. Бұл малшылардың “көгентүп” беретіні сияқты ұлттық, мырзалық дәстүрдің бір түрі.
Қалау (салт). “Құттықтап әркім келіп, қалау алып, ат мінді молдадағы атын қойған” (С. Торайғыров). Біреудің жақсы малына, затына, мүлкіне көңілі кеткен адам сол үйге барып “қалау” қалайды. Яғни ұлына қамшы, қызына алқа, білезік сияқты бағалы зат сыйлайды. Бұл үшін ол бие, сиыр, кілем, т.б. бағалы заттар қалауы мүмкін. Қазақ салты мұны сөзсіз орындауға міндеттеген. Сондықтан үй иесі қалаушының көздеген “қалауын” ризалықпен береді. Мысалы, осы кітап авторының кіндік шешесі Нағипа деген апа “ит көйлек” тігіп әкеліп қалауына бұзаулы сиыр алған. Қалауды жақын немесе ілік адамдар ғана жасайды. Бұл салтымыз: “Қазақ осы алудай-ақ алатын, ал беруге келгенде алдына жан салмайтын” (Қадыр Мырзалиев) мәрт мінезін тағы да көрсетіп тұрған жоқ па!
Сейіт КЕНЖЕАХМЕТҰЛЫ, жазушы
"Егемен Қазақстан" газетінен
6alash ұсынады
