Ұлттық идеология негізі халқымыздың ән-күйі табиғаттың өзінен алынып отыр
Біз жаңа, әділ, жарқын болашаққа қадам басып барамыз. Жаһандану үрдісі белең алғанда да қазақы менталитетімізді сақтау парыз. Халқымыздың дүниетанымы, көзқарасы – бәрі тіршілік атаулымен тығыз байланысты. Өнердің өзін өмір деп түсінген. Осыған орай ұлттық өнерімізді дәріптеуші, белгілі күйші Аршын КӘСІМБАЙҰЛЫМЕН әңгімелескен едік.
МҰРАЛАРЫМЫЗДЫ ӨЗІМІЗ ҚАДІРЛЕП, ДАМЫТУЫМЫЗ ҚАЖЕТ
– Қазақ өнері арқылы өз идеологиямызды, дәстүр-салтымызды өскелең ұрпаққа насихаттай аламыз ба?
– Әрине! Біз өнер ұғымын кеңейтіп айтқанымыз жөн. Бұның аясын тарылтып қарамайық. Бұған баршасы кіреді. Жіктеп айтар болсақ, жұртымыздың тұрмыс-салты, сөз өнері – барлығы еніп кетеді.
Қазақ өнерін мемлекет пен халық болып бірлесіп жолға қою қажет. Оны жекелеген топтар, жалғыз адам жаңғырта қоймас. Не болмаса бірер мектептің жұмысы емес. Ол үшін зор қажыр-қайрат керек. Бұл тек қана этнограф, фольклортанушы, жазушылар айналыссын деген қағида болмауы тиіс. Ел-жұрт болып бірлесіп болашақ үшін осы сарабдал істі атқаратын болсақ, асығымыздың алшысынан түскені деп білеміз. Сонда ғана өскелең ұрпаққа насихаттай аламыз. Соны жастарымыз бойына сіңіріп, ой-елегінен өткізеді. Одан ары дамытатын болады. Қолда бар жауһар мұраларымызды өзіміз қадірлеп, дамытуымыз қажет.
– Жалпы күйшілік қай кезеңде пайда болған?
– Күйшілік өнер қазақ даласында ықылым заманнан бері қазақтың тұрмысымен бірге жасап келеді. Күй аңызы ауыздан- ауызға, күй күмбірі құлақтан-құлаққа өз дәуірінің күйшілік мектебін қалыптастырып, ерекше орындаушылық арқылы жетіп отырған. Жер-жаһандағы табиғатпен егіз ұлт қазақ дер едім. Осылай деуге толық негіз бар. Біздің ән-күйіміз табиғаттың өзінен алынып отырған. ХІХ ғасырдан бері ғана қағаз бетіне түсіп хатталып келеді. Этнограф ғалым Ақселеу Сейдімбектің «Күй аңызы» деген еңбегі бар. Сонда егжей-тегжейлі зерттеліп жазылған. Күй қазақ даласында өзімен бірге біте қайнасып жатыр.
АЛТАЙ–ІЛЕ–ТАРБАҒАТАЙ – ҮЛКЕН МЕКТЕП
– Ұмыт болған күйлерді қайта жандандыруға бола ма?
– Бұл – өзекті мәселе. Санадан жоғалып, бірлі-жарым кісілер ғана білетін күйлер бар. Арғы беттегі ағайын өздігінше зерттеп жүрді. Бірақ өз уақытында Қазақ еліне жетпеді. Бүгінде заман оңалды. Алыс-беріс, қарым-қатынас түзелді. Ендігі кезекте ойда тұрған идеяларды жүзеге асыруға тиіспіз. Шыңжаң қазақтарында Алтай–Іле–Тарбағатай үлкен мектеп болып қалыптасқан. Сол жердегі қазағымыздың қоңыр күйлерін атамекенге жеткізуге барынша жұмыс жасап жатырмыз. Яғни барлығын жүйелеп, нотаға хаттап, аудио нұсқасын құрастыру керек. Соны домбырамен орындап, жаңғырта берсек дейміз. Осы істерді саралап, қазақтың рухани қазынасына қоссақ деген ниеттеміз. Бұл әрбір азаматтың бойындағы борышы деп ойлаймыз. Сонымен қоса, патриотизмді іс жүзінде жүзеге асырғанымыз болар еді.
– Аспапты қалай таңдайсыз?
– Енді бұл жағына аса мән беріп, ғылыми жағын қазбаламаймын. Әр маман әртүрлі айтып, түрлі баға береді. Біреулер қалақ домбыра дұрыс десе, кейбірі белгілі бір ағаштан жасау, шанағына мән беру қажеттігін айтады. Мен ондай бір ұста емеспін. 20 домбыра тұрса, маған өзі көрінеді. Өзіме жақынын сеземін, көзіме бірден түседі. Сөйтіп, ұнағанын аламын. Дыбысын тексермесем де, таңдағаным жақсы болып шығып жатады.
Мәселен, қалақ домбыраны дәстүрлі әнге пайдаланады екен. Шертпе күйге де пайдалануға болады. Қазір ұлттық аспабымыздың түрі көп. Бұрын Абай, Жамбыл, кейін Арқа домбырасы деп бөлетін болды. Олар өзара үндестікке жіктеледі. Әнге келетіндері болады. Төкпе, шертпе күйдікі басқашалау болып келеді. Ал электронды домбыра күйге жарамайды. Қанша дегенмен электр тогы үнге теріс әсер етеді. Бәрібір дыбыс бояуын ағаш аспабындай бере алмайды ғой. Оны сахнаның түрленуіне пайдалануға болатын шығар. Қазақи үнді электронды домбыра шығара алмайды.
Күйді тек домбырамен орындайды деген жаңсақ пікір. Бабамыз Қорқыт ата Қобызбен күй тартқан ғой. Атақты сыбызғышы Қайрақбай Шәлекенұлы сыбызғы күйлерін шерткен. Оның немересі Заманбек домбыраға айналдырған. Бірақ орындалу реті әр басқа болады. Дегенмен, баршасы күй болып саналады.
АТЫ ШЫҚҚАН КҮЙЛЕРДІ ҒАНА ЭФИРДЕН БЕРЕ БЕРМЕЙІК...
– Күмбірлеген күй өнерінің құдіретін сезінетін жас ұрпақты қалай қалыптастырамыз?
– Жас ұрпақты тәрбиелеу – қажырлы еңбекті қажет етеді. Оны сөзбен айту оңай, іспен дәлелдеу қиын. Десе де, ұрпақ тәрбиесіне тікелей әсер ететін құндылықтар жетерлік. Басқаны былай қойғанда, түпкі негізге баулу шарт. Бұл арада бізге таптырмас құрал, ол – ұлттық құндылықтар. Соның ішіндегі әсемі – күй. Бір ойды түртіп өтейін. Домбыраны қолға алып ғажап шертеміз. Небір орындаушылардың саусақтары жүйткіп тартып отырады. Соның арқасында тек екпіндетіп орындалғандарды құдірет деп түйсінетін болып алдық. Көптің көзі соған үйренісіп қалды. Бұл бір жақ қырынан ғана сезінуге жәрдемдеседі. Түпкі мәйегі астарында қайнап жатыр.
Күй – шертпе, төкпе, ілме деп бөлінеді. Терме күйлер де бар. Осының барлығын терең ұғынатын жастарды қалыптастырған дұрыс. Содан кейін өңірлерге қалайша, нендей себептен бөлінгендігін әрбіріміз аңдап отырсақ дейміз. Дәлірек Арқа, Жетісу, Маңғыстау, Сыр өңірі, Шығыс, Батыс Қазақстан және т.б. деп бөліне береді. Бір олқылықты байқап жүрміз. Көбіне радио, телеарналардан белгілі бір аймақтың аты шыққан күйлерін эфирден бере береді. Өзгесін таңдауға зауқы болмай ма, үйретушілер үйретпей ме, әйтеуір қайталай салады. Ал негізі қанша мектеп бар, соның бәрін халыққа жеткізу қажет. Оның шығу тарихын, дәстүрін түсіндірейік. Бүгінгі ұрпақтың зердесі кең, өресі жоғары. Қай өнерді болсын қағып алуға бейім, уақыты, энергиясы жетеді. Сондықтан ел мен жерге бөлінбей, әркім өз жағына тартып дәріптемей, жалпы ортақ жәдігер деп қараған жөн. Міне, осы айтылғандар орындалса, қазақ даласының барлық күй өнерін ұрпақ санасына сіңіре аламыз.
– Шығармашылықта нендей өзгерістер бар...
– Әлбетте өнер адамы болғандықтан тынымсыз еңбек, ізденіс қажет. Сонда алға қойған нәтижеге қол жетеді. Бірқатар ой- пікірлерімді тарқатып айтайын.
ХІХ ғасырдағы, одан бұрынғы өнерпаздардың күйлерін тыңдап, естіп өстік. Ата- бабамыздың дағдысын бағамдадық. Ұстаздарымыздан тағылым алдық. Орындаушы ретінде өзімізге қажеттіні ала білдік. Орта жасқа таяған соң біраз толғана бастайды екенсің. Өзім де осы өнерді дамытсам деп ойланып жүрмін. Осыған сай бірқатар ойлар мазалайды. Біреулер қалай олай ойландың деуі мүмкін. Менікі көбіне «арнау күйлерге» негізделген. Осы жағына аса мән бердім. Негізі насихатталуы аз, енді зерттеліп жатқан тұлғаларға назар бұрайық. Жанрлары арқылы талдап, көпшілікке танытайық. Осыған дейін күй арналмаған тұлғаларға күй арнасам деген ой туды. ХХ ғасырда әкем Шыңжаң қазақтары арасында соңғы сал-сері аталған. Ол кісіні сол жақтың жұрты танығанымен, атажұрттағылар толық тани бермейді. Бірер күйі жеткенмен, толық біле бермегендіктен арнағым келеді.
Кейбіреу «Ата тұлға» кімге арналғандығын сұрап жатады. Сонда шежіресін айтып беремін. 2006 жылы осында көшіп келгенде Талдықорғанда Ақын Сара дейтін ауыл болған. Сол кезде апамызға арнап «Ақын Сара күйі» туған-тұғын. Сосын ер Жәнібек батырды білерсіздер. Қазақ елінде 300 жылдығы аталып өтті. Өзім де «Ер Жәнібек күйін» шығардым. Абылай хан тұсында Қожаберген деген ең сенімді батыры болған. Ол да ханның оң тізесінен орын алған. Оны да насихаттап «Қожаберген жорығын» шығарғанбыз. Қытай қазақтары арасында Ақы Төленшіұлы дейтін кемеңгер, ағартушы кісі өмір сүрген. Осы атамыздың есімі жалпыға танымал болса дейміз. Сондай алпауыт тұлғаларға күй жазу ойда тұр. Осы жылдың 26 мамырында «Отырар сазы» оркестрінің сүйемелдеуімен өзімнің шығармашылық кешімді өткіздім. Тәп-тәуір өткен сияқты. Көрермендер жақсы қарсы алды. Жұрт кештің арқасында талай дүниемен қаныққандығын айтты. Осының өзі өнерге үлкен үлес деп ойлаймын.
– Дәстүрлі әншілерге көңіліңіз тола ма?
– Ойланып қарасам, әр дәуірдің өзіндік ерекше дарынмен туатын адамы болатын көрінеді. Солай топшылаймын. Бәрі бірдей әнші-күйші бола бермейді. Соның ішінде біреуіне дариды. Баяғыда Қайрат Байбосынов ағаларымыздан кейін дәстүрлі әнші жоқ па деп ойланатынмын. Содан соң жойылып кете ме деп те қорықтық. Сөйтсем, олай емес екен. Бүгінде Еркін Шүкіманды тыңдап, қазақтың дәстүрлі ән өнері өлмеген екен ғой деп қуанып қалдық. Қажыби Қостыбайұлы жақсы өнер көрсетіп келе жатыр. Ол Еркіннің ұстанымын ұстанса, жолымен жүрсе, жалғасын табады. Кейбіреулер эстрадаға кетіп жатыр. Қазақ ондайларды «жорғасынан бұзылған» деп айт а д ы . Д ә с т ү р л і к ү й ш і л і к т е н д е ауысатындар табылады. Оларды заманның талабына сай әнші деуге болады. Өйткені, заман соны талап етеді. Эстрадаға қарай бейімдейді. Қара домбыраны жанына серік етіп сақтап қалғандар, дәстүрлі өнерімізге зор септігін тигізеді. Болашақтан, жақсылықтан үмітіміз мол.
– Көп рахмет!
Әңгімелескен Олжас ЖОЛДЫБАЙ
«Аlmaty-akshamу», №84, 15 шілде, 2023 жыл