Болат Бопайұлы
Қазақ кйіз үйі- 7-8 ғасырларда кеңінен қолданылған. Осынау ұлы даланы қоныс еткен ата - бабаларымыз осыдан үш мың жыл бүрын да кйіз мәдениетін жарыққа шығарғанын күллі әлем көзіндегі ғылымй деректер дәлелдейді.
Қазақ халқының арғы ата- бабалары саналатын Сах, Ғүн, Қаңлы, Үйсін, Аландар заманында-ақ Кйіз үй мәдениетін толық қалыптастырғаны шындық.
Мен бұл жерде Кйіз үй тарихын айтқалы отырғам жоқ. Жақыннан бері оқушылардан маған Кйіз үйдің жабдық атаулары туралы өте көп сүрақтар келіп тұсті. Жеке- жеке жауап та бердім. Бырақ сүрақтар көбейе берді. Ақыры ФБ желісінде ортақ жауап беруді жөн көрдім.
Қазақ кйіз үйінің сыртқы жабдықтарына қарай :
1. Үзікті кйіз үй,
2. Көтерме турдықты кйіз үй,
3. Бітеу турдықты кйіз үй,
4. Бүтін турдықты кйіз үй. Болып бөлінеді.
Кйіз үйдің сыртқы жабдықтары :
1. Турлық,
2. Үзік,
3. Түндік,
4. Таңғыш,
5. Бас арқан,
6. Белдеу қүр,
7. Шалма арқан,
8. Шалғыш бау,
9. Желбау,
10. Басқүр.
11.Турдық бау,
12. Үзік бау,
Міне кйіз үйдің сыртқы жабдықтар осылар.
Кйіз үйдің қаңқасын- " Сүйегі " дейді.
Кйіз үй сүйегіне - Шаңырақ, керге,уық, сықырлаулық ( Есік )жатады.Бұлар кйіз үй қаңқасын үстап тұрады.
Қазақ кйіз үй сүйек пішініне қарай:
1. Алтын орда,
2. Ақ орда,
3. Ақ отау,
4. Қарша үй,
5. Қара лашық,
6. Қара қос,
7. Абылайша,
8. Жолым үй,
9. Қара шаңырақ,
10. Бозым үй,
11. Итарқа,
12. Күрке,
13. Жарты лашық,
14. Жадағай үй,
15. Шошаима үй,
16. Жаппа үй,
17. Домалақ үй,
18. Тошала үй,
19. Қапсырма қос,
20. Күмбез қос.
Бұл кйіз үйдің сыртқы жабдықтарына, пішініне қарай бөлінген атаулары.
Қазақ кйіз үйінің уық санына қарай аталуы:
1. Қырық басты үй,
2. Алпыс басты үй,
3. Сексен басты үй,
4. Тоқсан басты үй,
5. Жүз басты үй,
6. Жүз жирма басты үй.
Қазақ кйіз үйдің шаңырғына қадаған уық санына " басты үй " деп атаған.
Кереге туралы түсінік
Қазақ кйіз үйдің қалған керегесінің санына қарай:
1. Екі қанатты үй,
2. Төрт қанатты үй,
3. Алты қанаты үй,
4. Сегіз қанатты үй,
5. Он Қанаты үй,
6. Он екі қанатты үй . Деп бөледі. Керегені - "үй қанаты" деп атайды. Одан сырт "Қазақ үлгі" және " Қалмақ үлгі" деп екі тұрлі үлгіге айырады.Бұл үлгілер 7-8 ғасырлардан бері қалпын қүратпай сақталып келеді.
Керегенің басына сай- сай сызықтар салады. Ол сызықтарды " Қанша" десе,Кереге желісіне көк өткізеді. Оы " Домбы" дейді.Қарышадан тескен тесікке қайс бау балайды . Оны " Таспа бау " деп атайды. Кйіз үйдің негізгі қаңқасын, сүйегін үстап тұратын түғыры- " Кереге" деп аталады.
Қазақ керегенің әр тал ағашын- " Желі", " Кереге желісі" дейді. Кереге желісінің үзын тұрін- " Ерсі" нмесе " Ерсісі" десе, қысқа тұрін" Балашық" дейді. Бір керегеде он төрт ерсі, тоғыз балашық, тоғыз сағанақ болады. Сағанақ- кереге көгінің шетіне шығып тұратын шолақ таяқша бөлегін-" Сағанақ" деп атайды. Кйіз үйдің кереге қанаттары және босағасы осы сағанақтары қйуласып, таңғышпен байланады.оның екі жағын "мойын алқым" дейді. Керегенің көктеліп біткен бір бөлегін -"Қанат" дейді. Қанат саны үйдің үлкен- кішілігіне қарай саны артып отырады. Қанат қосылған сайын үй кеңейіп үлкейе береді.Қазақ кйіз үйінің қанат саны екі, төрт, алты, сегіз, он, он екі, он төрет, он алты, ары қарай отыз қанатқа дейін ұлғайя береді.
Кереге желісінің ерсісі- екі метр ден екі жарым метірге дейін болады, Балашығы - бір метр сексен сантиметр, ең кіші қысқа тұрі отыз сантиметрге дейін қысқарады. ал керегенің Уық баилайтын жерін - " Кереге басы", не " Кереге шегі" дейді.
Қазақ кйіз үйін жасау шеберлері Керегенің жасалу әдісіне қарай -" Желкөз кереге" және " Торкөз кереге" деп екіге бөледі.
Желкөз кереге - он бір, он үш, он бес ,он жеті, жирма үш, одан да көп көкті болып келе береді. Көгінің көбейуіне қарай - Жетпіс бес , Сексен бас, тоқсан бас, тоқсан бес бас, жүз бас, жүз бес бас деп бас саны да артып отырады. Бұл жердегі көк , бас деп отырғаны Уық сан мен Шаңырақтың уықты сүғатын тесігі.
Қазақ қара өлеңінде " Кереге тоқсан басты, сексен Уық " деген өлеңінде тұсіндіріп кеткен.
Қазақ шеберлері желкөз керегені жасағанда көзін үлкен етіп жасайды да, ортасынан бір желіні көктемей қалтырып кетіп отырады.Осылай еткенде кереге оңай жазылып, оңай жиналатын болады. Ал торкөз керегнің көзі тар болады, не жүдырық сиятындай етіп жасайды. Торкөз кереге берік мықты болады. Боранға , қатты соққан желге қүлап қалмайды, бырақ жазылып - жиналуы қиындау болады. Керегедегі басының жасалуына қарай парық болады. Қазақ шеберлрі қалыптастырған Торкөзді кереге жирма басты болса, Желкөзді кереге он жеті басты болып келеді. Бұл өлшем негізінен үзақ уақыт тәжірибеден өтіп түрақталған өлшем болып қалды.
Қазақ тілінде :
1. Керегең кең болсын,
2. Керегең берік болсын,
3. Керегең сөгілмесін,
4. Керегең шайқалмасын,
5. Керегең қүтты болсын,
6. Керегеңе жамандық жуымасын.
Деген сөздер баталы сөздерде жолықса, қағыс тілінде де мынадай ашты сөздеріді жолықтырамыз:
1. Керегесін ит қомдамын,
2. Керегесіне ит сарысын,
3. Керегеге таңылып қалсын,
4. Керегесі шайқалсын, Т. Б. Қарғыс сөздер бар.
Уықтың ерекшілігі
Уық- Кереге мен Шаңрақтың арасын қосып үстап тұратын , бір басы түлу, екінші басы йлген жіңішке сырық. Кйіз үйдің негізгі жабдықтарының бірі-" Уық" деп аталады.
Қазақтың кйіз үй жасайтын шеберлерін - "үйші" деп атайды. Үйшілер Уықты негізінен самбы талдардан жасаған. Уықтың кереге басына байланатын жағын ймектеу әрі жалпақ етіп жасайды. Илген жалпақ жағын" Уық йні" немесе " Уық қарыншасы" десе, тұзу жағын- " Қары" немесе " Қарымы" дейді. Ал Уықтың шаңырақ көзіне сүғатын үшталған үшын- " Қаламы" деп атайды. Уықтың кереге басына байланатын жағын тесіп, оған бау өткізеді. Ол бауды- " Уықбау" деп атайды. Уықбаудың үзындығы екі де үш метр болады. Қазақ кйіз үиінің Уық саны кереге бас санына тең келеді.Уық саны , уықтың үзын- қысқалығы кйіз үй көлемінің үлкен- кішілігіне байланысты болады. Кйіз үйдің уық санын есептеу әдісі де бар, Әдетте кйіз үй маңдайшасына алты уық байланады.Қалған уық санын кереге басына байланысты есептейді. Мүнда Желкөз кереге мен Торкөз керегенің уық санын анық парықтап алсаң ешқашан уық санынан жаңылмайсың. Уықтың қаламы- төрт қырлы болып жасалады. Сода шаңырақты шайқалтпай үстап түруына септігін тйгізеді.
Уық жасау үшін уық ағашты салып жібітетін от күлін- "Қоз" немесе " Қозан" дейді. Уықтың қарынша, не алақанына сызық салатын қүралды-" Қырнауыш" деп атайды. Уықтың йінін жасаитын қазықтарды- " Тез" не " Тезге салу" дейді. Уық алақанына салған сызықты- " Ырау", " Ыраулы" дейді. Уықтар ды боияитын топырақ нілін-" Жоса" деп атайды. Бүрынғы замандағы байлар Уықтарын күміс не сүйектермен өрнек салдырып та жасстатын болған.
Қазақ тілінде:
1. Уық берік болсын,
2. Уық сынбасын,
3. Уығың алтын болсын,
4. Уығың үзын болсын,
5. Бір уық болып қадал.
Деген сөздер ақ баталы алғыс сөздерінен кездеседі. Ал қарғыстанда уық туралы сөздер табылады:
1. Уығың сыңғыр, уығың сынсын,
2.Борт-борт сынып уығың ,
Борбайыңа қадалсын.
3. Уығың көзіңе қадалсын,
4. Уығың сынып жолда қал. Деген қарғыс сөздер де бар.
Шаңырақ туралы тұсінік
Шаңырақ- Кйіз үйдің төбесі . Уықтардың жоғары қараған жағын біріктіріп үстап тұратын ,күлдіреуіштері бар, мықты ағаштан жасалған шеңберді - " Шаңырақ " деп атайды.
Шаңырақ кйіз үй сүектерінің ең негізгілерінің бірі болып саналады.Үй жасау шеберлері Шаңырақты талдан, қайың сынды мықты ағаштардан жасайды. Оның үлкен шеңберінде доға етіп иіп жасаған сегіз күлдіреуіші болады.Шаңырақ шеңберінің айналасында уық өткізуге арналған тесік болады. Оны " Шаңырақ көзі" дейді. Шаңырақ шеңбері екі метрден бастап , алты метрге дейін үлкейе береді.Шаңырақтың дөңгелек шеңберін- " Түғын " деп атайды.Айналасындағы төрт қырлы тесіктерді- " Қаламдық" не " Қаламдықтар " дейді. Шаңырақтың шеңберінің үстіне доға етіп иіп жасаған сегіз ағашты- " Күлдіреуіш " деп атайды. Шаңырақтың күлдіреуінің тор жағындағы бос қалған орынды- " Жарықтық" дейді. Жарық тұсетін жер болғандықтан. Шаңырақ шеңберіндегі көздер есеппен жасплады. Төрт қанат үйдің шаңырағының көздері елу де алпыс болса, алты не сегіз қанаты үйлердің көздері жүз не жүз жирма болады.Әр көзге бірден уық шашылады.Қазақ байларының мүндай үлкен шаңырақтарын мықты азаматтар атқа мініп үлкен бақанмен көтеріп тұрып тігетін болған. Шаңырақ көздерін жасайтын темір аспапты- " Көзеу" деп атайды. Шаңырақтың екі жағына термелеп, өрмелеп әдемі етіп тоқылған қор бау тағады. Ол бауды- " Желбау " дейді. Үй тіккенде сол желбаудан үстап , шаңырақты бақанмен көтеріп түрып уық шаншиды. Шаңырақтың күлдіреуішін қозғалатпай үстап арнайы жасалған көлделең ағаш болады. Ол ағашты - " Бақалық" не " Қарғаша "деп атайды.Ондай ағаш әр шаңырақта төрттен болпды.
Қазақ шаңырағы - " Табақ шаңырақ" және " Шабақ шаңырақ" болып екіге бөлінеді.
Ортасын тегіс ағаштан оиулап, тұрлі нақышпен өрнектеп әсемдеп жасаған шаңырақты" Табақ шаңырақ" десе, ортасы табақсыз , күлдіреуішпен жасалған шаңырақты- " Шабақ шаңырақ" деп атайды.
Қазақ халқының салт- дәстүрінде Шаңырақ киелі саналады, иелі бағаналады.Сондықтан шаңырақ ағаштарын таза жосамен боияп, кей жерлерін алтынмен аптап , күміспен күптеп кереметей етіп жасайды.
Қазақ -атадан қалған үйді- "Қара шаңырақ" деп атайды.Ата- ана тұрған үй -"үлкен үй" немесе " Қара шаңырақ" деп таниды.Қазақ салтында қара шаңыраққа кенже ұл ие болады. Басқа балалар қара шаңырақтан енші алып отау болып бөлініп шығады.
Қазақ тіліндегі қара шаңырақ сөзі кейінгі кезде кең мағынада қолданыла бастады. " Мадениет орталығының қара шаңырағы", "Ғылым ордасының қара шаңырағы", " Жазушылар одағының қара шаңырағы" Т. Б. Лар.
Ал қазақтың ағыстары мен қарғыс сөздерінде тіптен көп орын иелейді.
1. Шаңырақ бйік болсын,
Ірге кең болсын.
2. Шаңыраққа бақ қонсын.
3. Шаңырақ шайқалмасын.
5. Шаңырағың кең болсын.
6. Шаңырағыңнан шаттық кетпесін.
Деген тірестер бата -тілек сөздерде кездессе, қарғыс сөздерден де табылады.
1. Шаңырағың қүрысын,
2. Шаңырағың шалқалсын,
3. Шаңырағың өртенсін.
Міне осындай қарғыс сөздер айтылады. Бал тамған сөз ден у да тамады деген осы болар.
Сықырлауық туралы тұсінік
Сықырлауық- кйіз үйге арналған дәстүрлі есікті- " Сықырлауық" деп атайды. Сықырлауық , екі босағадан ,маңдайшадан, табалдырықтан , екі жаққа қарай жарылып ашылатын екі жарты жарма есіктен қүралып ,бір есік болып шығады. Қазақ кйіз үй тариқында бір жағына қарай ашылатын есіктер сирек кездеседі. Жоқ десек те болады. Себебі есікті қазақ халқы бақыт қақпасы деп жақсы ырымға бағалайды. Кіріп- шыққан адамдарға жақсылық тілеп тұрады деп санайды.Сондықтан Қазақ есікті үй жасаушыларға жасатпайды. Қазақ шеберлері арасында арнаулы есік жасаушы шеберлер болады. Оны- " Есікші " деп атайды.
Соларға ақысын беріп ,арнайы тапсырыспен жасатады. Қазақтың есік жасайтын шеберлері -есіктің маңдайша, екі босаға, табалдырық, екі жарма есік бөшектерін шегесіз қиуластырып қүрастырады. Шеге істетпейді.
Кйіз сықырлауығы- кйіз керегесінің бйіктігіне лайықтап өлшеммен жасалады. Көп ретте есік бйіктігі 170-175 СМ , ені 120- 122 СМ көлемінде болады.Екі босаға мен табалдырық және маңдайшасының ендері 7- 8 СМ шамасында болады.Маңдайшасының жоғары жағынан уық байлайтын 6 тесік болады. Оны- " Уық қодырғы" деп атайды.Маңдайшаның астыңғы жағының , табалдырықтың үстінгі жағының екі бастарынан қос босағаның бас -аияқтары сүғынып тұратын түзу бүрышты - " Босаға үиясы" деиді. Ашпалы екі есіктің топсасы ретінде босаға жағынан жоғары және төменгі шеттерінен маңдайша мен табалдырыққа арнайы жасалған дөңгелек үияларға кіріп тұратын Сықырлауық аталатын дөңестер шығарады. Бүл дөңестер маңдайша мен табалдырық кіріп тұрғандықтан, есікті ашып- жапқанда сықырлаған дыбыс шығарып тұрады. Осыған бағып кйіз үйдің есігін - "Сықырлауық " деп атаған екен.
Қазақ сықырлауықтың ашылып - жабвлатын екі жарты есігін әдемі бойяулармен боияп, қазақша оиу-өрнек салып сәндеп жасайды.Сүйек ,мүиіз, күміс , алуан тұрлі асыл тастармен безедіріп жасайды. Маңдайша , босаға, табалдырықтың екі жанында солай безендіреді, әшекейлейді.
Қазақ кйіз үйінің есігі екі қабат болып келеді.
Бірі- сыртқы есік. Ши мен кйізден, қымбат маталардан әшекейлеп жасайды. Енді бірі- ағаштан жасаған жоғарыда айтылған ағаш есік немесе сықырлауық.
Қазақ дәстүрінде есіктің маңдайшасын тартпа, босағасын керме, табалдырығын таптама деген ырымдар бар. Үйткені есік киелі.
Одан өмір де кіреді, өлім де шығады. Есік - бақыт қақпасы деп сенген.
1 Ақ босағаны ақ ниетпен атта,
2.Босағаға сүиеніп тұрма.
3. Алтыннан болсын босағаң,
4. Босағаға жатпа,
5. Қайтып Келер есігіңді қатты серіппе,
6. Жат босағаны айналма.
7. Есік көргенді алма, бесік көргенді ал.
8. Заманақыр боларда табалдырық тау,
Көршің үлкен жау, іргең толы дау болар,
9. Күиеу есік көргелі келді,
10. Келін оң аияқпен босаға аттады.
Міне ,осы сөз тіркестірінің тігісінде терең дәстүрлік ұғымдар марқадай жамырап жатыр.
-Жалғасы бар-
Болат Бопайұлы
6алаш ұсынды
